Shfletoja një shënim në notesin tim. Ishte pjesë e një debati, apo përpjekjeje për të kristalizuar diçka më konkrete.
“Nga doli kjo urrejtje? Ku është shkaku?”, shtroheshin pyetjet në shtypin perëndimor gjatë një konference ndërkombëtare për luftën në Gadishull. Secili e jepte versionin e vet me formulat e njohura: duhet të afrohen, duhet të jetojnë së bashku, duhet të ndërpriten armiqësitë, përderisa konflikti merrte përmasa të frikshme. Kujtoja historinë e konfliktit, prandaj nuk e shihja një të ardhme premtuese. Tuneli nxinte nga errësira, s'kishte asnjë dritë në fund të tij, pavarësisht që të huajt e kërkonin një dritë, pishtar, për ta ndriçuar rrugën kërkonim edhe ne, por pa ta.
Është vështirë të çmbështillet filli i urrejtjes së ndërsjellë. Gjithmonë jetuam të ndarë: shqiptarët në botën e vet, serbët në botën që e sollën me vete. Nuk e deshëm njëri-tjetrin, as nuk u afruam. Fizikisht ishim afër, por shpirtërisht qëndronim larg me vite-drite, apo si të jetonim në planet të ndryshëm: njëri komunitet në Mars, tjetri në Jupiter.
Ndarja kishte histori të gjatë. Nuk mbahej në mend kur u ngjiz. Të këqijat i kujtonin, të mirat u zvetënoheshin. Secili pyeste: athua pati të mira të ndërsjella?
Dikush thoshte se kjo ndarje nisi me të ikur turku, ndërsa serbët nxituan t'i zëvendësonin mizoritë e pushtuesit të mëparshëm. Të tjerët këmbëngulnin se mëria ishte më e moçme. Në thellësinë e shekujve shumë gjak e varre u bënë hendek i pakapërcyeshëm në mes tyre. Asgjë nuk i bashkoi më vonë, as armiku i përbashkët-turku dikur.
Pas gjysmë shekulli paqeje të rrejshme, u krijua mashtrimi sikur nisën të afroheshin në mes vete. Shqiptarët e mundur e pranuan shtetin e ri nga zori, në heshtje, sepse u shterën forcat që do ta kundërshtonin, por asnjëherë nuk e ndienin të vetin. Ata e ne punonim në të njëjtën ndërmarrje, fabrikë e institucione, në pushimet e ditës kafen e pinim të ndarë: ata në tufën e vet, ne në tufën tonë. Martesat e përziera ndonjëherë e sfidonin ndarjen, megjithatë ishin të rralla, me drama e ndërhyrje. Zjarrmia e dashurisë shuhej ende pa shpërthyer nga helmi i urrejtjes. Secili e shikonte tjetrin me dyshim.
Jetonin në një hyrje apartamentesh, e nuk i shkonin njëri-tjetrit në festa a kafe; rrallë i trokisnin në derë, kryesisht për ndonjë vërejtje a hakërrim në stilin: “Komshi, kalamajtë tuaj bëjnë zhurmë! T’i kesh kujdes!” Kryesisht ata kërcënonin me milici, sepse milicia ishte e tyre. Shkonin në një shkollë, me paralele të ndara, ata me plan programin e tyre në gjuhën e tyre, ne me plan programin tonë në gjuhën tonë.
Një studim anketues, vlerësonte: Mësimet e historisë e të gjeografisë ndryshonin rrënjësisht. Heronjtë e tyre për ne ishin gjakësorë, heronjtë tanë për ta ishin nacionalistë e irredentistë. Toka që ata e konsideronin të tyre, neve na mësonin se na e rrëmbyen. Ishin pakicë, ndërsa silleshin e vepronin si shumicë. Asnjërin nuk mund ta bindte ndryshe. Kot që shpenzonte energji.
Ndarja nuk rrafshohej. Përkundrazi, sa vinte e thellohej. Asnjë parullë demagogjike, asnjë makiavelizëm politik a përpjekje për të kundërtën nuk i shlyente dallimet, as mëritë e vjetra. Formula kërkohej, por zgjidhja nuk gjendej.
Nuk besonin në barazi, apo në “vëllazërim-bashkim”. Qytetarët ndaheshin në qytetarë të dorës së parë e qytetarë të dorës së dytë.
Një plak e shpjegoi më së miri, kur e pyetën para mikrofonit çka mendon për vëllazërim bashkimin. - Ish rren, rren doli. Kërkush s'e besoi, t'gjithë e mbanin në gojë ditë e natë. Ata erdhën, na okupuan, tuj na e përsërit nga mjesi në mbramje se kjo tokë asht e tyne, e morëm me gjak, thanë, pranej pa gjak nuk u shkonte në mend ta lëshonin. Na i caktuen të drejtat me pikatore, mu si doktori kur t'i cakton ilaçet për mos me dek. Dikur ndërruan mendje, thanë, ka shumë të drejta, pranej duhet t'i shkurtojnë!
Për të gjithë nuk kishte punë. Të gjithë nuk do t'i zinte atdheu i përbashkët. Na thoshin t’ia mbathnim përtej Alpeve Shqiptare. Njerëzit tanë mësyn përtej Alpeve Sllovene. Morën botën në sy. Pra, nisëm të iknim para së të fillonte lufta e egër. Ata që mbetën e pësuan.
Urrejtja e mosdurimi, i fshehur si gacat e prushit, u shpërfaqën haptas. urrejtja shfaqej me cikle të vrullshme. Çdo gjë mori flakë. Ata dhe ne e shikonim njëri-tjetrin përmes grykës së pushkës. Ata i kishin pushkët, ne u bëmë shënjestra.
Urrejtja e pafre u përhap me shpejtësi murtaje gjithandej: e pushtoi qytetin cep më cep, pastaj u shpërnda si përroi vërshues katundeve, duke u shtrirë në tërë gadishullin. Urrejtja i grinte të gjithë, ua hante shpirtin, ua dobësonte organizmin mu si kanceri në shkallën e fundit. Ndonjëherë kur urrejtja ushqehej me raki e drogë, i bënte njerëzit ta harronin mjerimin e jetën e dështuar. Rakia e lirë shitej nëpër shitore e rrugë, droga blihej lehtë si cigaret në tregun e zi. E konsumonin të dyja palët.
Ata nisën ta shprehnin egërsisht urrejtjen: kudo e kurdo. Ne e fshihnim urrejtjen si gjarpri këmbët, sepse ishim më të dobët. Urrejtja jonë hëpërhë shprehej në mallkimin e plakave: ”Zoti ua theftë qafen nji orë e ma parë!“E hangshin kryet e vet!”
Plakat ishin të sigurta që ata do ta hanë kokën e tyre, por më parë do të hanin shumë koka tonat.
Retë e zymta, kërcënuese që u mblodhën sipër qiellit të vendit, ku urrejtja u bë bukë e përditshme, paralajmëronin shkarkime që përsëriteshin në mënyrë ciklike çdo gjysmë shekulli. Asnjë brez nuk shpëtonte nga mallkimi i urrejtjes.
Mjerë ata që do t’i zinte të papërgatitur zemërimi i qiellit dhe mllefi i tokës. Zemërimi i njerëzve ishte edhe më i madh e më mizor.
