Përvjetori i 70 i çlirimit të Atdheut nuk e “sheshoi” çështjen e datës së saktë të çlirimit. Edhe këtë vit politika shqiptare po feston e ndarë festat e 28 dhe 29 Nëntorit. Historiani Xhelal Gjeçovi në një intervistë për gazetën “Shekulli” tregon se dokumentet tona por edhe ato ndërkombëtare vërtetojnë se gjermanët u larguan nga Shkodra më 29 nëntor, në orën 4:00. Për sa i përket çështjes së diskutuar të numrit të dëshmorëve Gjeçovi shprehet se janë 28 mijë dhe se ky numri më i besueshëm. Gjeçovi vlerëson idenë e rishkrimit të historisë, pasi sipas tij historia gjithmonë do të rishkruhet. Nga ana tjetër ai nuk e mbështet idenë e rishkrimit të dy periudhave më të koklavitura të asaj, të luftës dhe të regjimit komunist nga historianë të huaj. Sipas Gjeçovit të huajt nuk mund t’i përshtaten kësaj çështjeje më shumë se vendasit. Gjeçovi flet për disa nga figurat më të shquara të historisë së luftës sonë Antifashiste, mbi të gjitha për rolin e Ahmet Zogut. Për sa i përket çështjes së shumë diskutuar të këtyre ditëve, atë të hapjes së dosjeve të Sigurimit, historiani Xhelal Gjeçovi shprehet pro hapjes së tyre por duhet treguar mjaft kujdes.
Zoti Gjeçovi a jemi në gjendje në këtë 70 vjetor të Çlirimit të themi se sa është numri i dëshmorëve të rënë në Shqipëri gjatë luftës së dytë botërore, marr shkas nga diskutimet që bëhen në lidhje me këtë çështje nëse numri është 28 mijë, më shumë apo më pak?
Natyrisht që numrat kanë rëndësinë e tyre. Janë një element për të gjykuar përmasat dhe vlerat e luftës, por e rëndësishme është që ne luftuam, bëmë një luftë heroike, luftë mbarë popullore, të organizuar mirë. Një luftë të rreshtuar në anën e duhur, përkrah aleatëve të duhur. Këto janë elementë shumë të rëndësishme që gjykojnë mbi luftën dhe mbi pjekurinë e atyre që e organizuan. Nëse do të flasim për numrin e të rënëve në luftë, çuditërisht vetëm në vendin tonë ndodh që të “goditet”. Numri i dëshmorëve është përcaktuar menjëherë pas Çlirimit pasi në Konferencën e Paqes, e cila kishte si detyrë veç të tjerave të zbardhte edhe operacionet e luftës. Vendet pjesëmarrëse dhanë një shifër aproksimative, të përafërt pasi nuk qenë kushtet që të bëhej një numërim. Për vendin tonë shifra ishte 8 mijë, por në mënyrë absolute mund të themi që ajo nuk u bë mbi bazën e një llogaritjeje apo numërimi, ashtu siç u veprua në çdo vend. Kudo u sollën shifra të përafërta. Pas vendosjes së sistemit kjo shifër u atakua.
Unë i kam lexuar të gjitha ato që thuhen për këtë tezë, si nga ana e veteranëve apo edhe Dritëro Agolli që mbron tezën se kanë qenë më shumë se kaq, por përgjithësisht njihen vetëm ata që janë njohur nga regjimi komunist dhe kanë marrë titullin dëshmorë. Por në fakt nuk është kështu, ai regjim e unifikonte veten me luftën dhe e vlerësonte luftën si askush, por për këtë çështje kishte kritere të ngurta, që nuk lejonin të jepeshe shifra e saktë. Ai regjim konsideronte si dëshmorë vetëm të rënët në rreshtat e partizanëve. Por plot të tjerë edhe më shumë se aq kanë rënë duke punuar në terren, duke u bombarduar aksidentalisht, por ata gjithsesi ishin të lidhur me luftën dhe normalisht që duhet të përllogariten si të rënë në luftë. Përfundimisht organizata e veteranëve, familjet e dëshmorëve kanë bërë një verifikim të imtësishëm duke nxjerrë emër për emër dëshmorët e vrarë. Për shembull regjimi komunist të vrarët e Borovës dhe atë të “4 Shkurtit” nuk i konsideronte dëshmorë, sepse nuk bënin pjesë në trupat partizane. Por kjo nuk është e drejtë. Gjermanët godisnin pjesëmarrësit në luftë dhe bazat e saj. Pas kësaj periudhe Organizata e Veteranëve të Shqipërisë ka bërë verifikimet emër për emër dhe shifra del 28 mijë dëshmorë. Pse duhet të mos pajtohemi me këtë shifër kur ata kanë bërë një verifikim serioz?! Prandaj unë mbroj tezën që numri i të vrarëve është ai që është nxjerrë menjëherë pas çlirimit të vendit. Janë 28 mijë dëshmorë.
Si e shihni historinë e luftës në vendin tonë, të shkruar gjatë periudhës së sistemit komunist?
Historitë e luftës të shkruara para viteve ’90 në thelbin e tyre janë të drejta. Përshkrimi i luftës është realist. Por ka qenë edhe një tendencë për të shkruar në përmasa të “fryra”. Lufta konsiderohej ngjarja më e madhe në historinë kombëtare por kjo nuk është e drejtë. Në kohët e sotme ne që tregohemi më objektivë mund të themi që lufta është ngjarja më e madhe pas shpalljes së Pavarësisë. Ndonëse edhe regjimi komunist e vlerësonte shpalljen e Pavarësisë por në mënyrën se si e festonte, në mënyrën se si shkruante kuptohej që Luftën Antifashiste Nacional Çlirimtare e vendoste mbi Pavarësinë. Por në asnjë vend të botës nuk ndodh kjo gjë. Ngjarja më e madhe për një komb është Pavarësia. Tani mund të themi se lufta është ndër ngjarjet më të mëdha të popullit shqiptar por pas shpalljes së Pavarësisë. Sepse në fund të fundit çfarë u arrit nga lufta, rivendosja e Pavarësisë. Sigurisht jo një rivendosje e thjeshtë por mbi baza të qëndrueshme, të garantuara. Një Pavarësi që u shoqërua edhe me një sovranitet të plotë, që nuk e kishte pasur më parë shteti shqiptar. Në këtë mënyrë iu dha fund njëherë e përgjithmonë trajtimit të Shqipërisë si plaçkë tregu. Prandaj “pavarësia” e rivendosur në ‘44, siç thotë Noli është pashmangshmërisht e rëndësishme si ajo që bëri Ismail Qemali në 1912. Madje Noli e thotë që pas kalimit të 100 viteve histori të shtetit shqiptar, historianët do t’i referohen jo vetëm Pavarësisë së vitit 1912 por edhe vitit ’44.
Çfarë mendimi keni rreth nismës së qeverisë për rishkrimin e historisë? Cila është periudha më delikate sipas jush?
Rishkrimi i historisë është një proces normal që nuk përfundon asnjëherë, bëhet kot zhurmë dhe merren kot vendime nga politika. Historiani serioz gjithnjë e rishikon punën e tij. Unë dje (pardje) gjatë konferencës shkencore mbajta një kumtesë por gjithnjë vazhdoj ta ripunoj atë temë. Ky është një proces normal, i përhershëm, i vazhdueshëm, nuk është nevoja që kjo gjë të kërkohet nga politika. Por këtu është problemi tek tekstet. Shkolla është një institucion shtetëror, publik dhe shtrembërimet flagrante për dy periudha si para dhe pas luftësduhen parë me kujdes pasi janë trajtuar në mënyrë të deformuar, të pasaktë. Në mënyrë tendencioze që të mohohen këto dy periudha. Jo vetëm lufta por edhe pas lufta ka periudha për të cilat duhet rishkrim dhe distancim siç është persekutimi, vrasjet dhe goditjet për bindje politike por siç nuk mund të mohohen edhe zhvillimet që pati në këtë periudhë në fushën e arsimit të shëndetësisë, shkencës etj. Kështu që të ndodhur përpara këtyre shtrembërimeve flagrante qeveria e morri vetë në dorë situatën, për anulimin e teksteve të mëparshme si dhe të alterteksteve. Pasi alterteksti duhet të ketë një konvertim, një kriter objektiv dhe historik, jo shkrim i çfarëdoshëm. Por ajo që unë nuk bie dakord është dhënia për rishkrim nga autorët e hua, i dy periudhave më delikate asaj të luftës dhe të pas luftës. Unë e kam kritikuar këtë gjë pasi nuk më duket e drejtë. Mendohet se në këtë mënyrë mund të evitohen diskutimet dhe debatet por nuk besoj se ndodh kjo gjë. Unë e kuptoj që ndryshe gjykohet Fisher dhe ndryshe Xhelali, edhe kur shkruajnë ata përpiqen të jenë më gjakftohtë se ne por përpos kësaj ata nuk kanë bazën objektive, dokumentare, nuk e njohin aq sa ne dokumentacionin por edhe psikologjinë e nxënësve tanë. Kemi të bëjmë me një objekt specifik që është nxënësi shqiptar dhe jo ai amerikan apo anglez. Kjo nuk është e justifikuar në asnjë mënyrë. Historinë e Shqipërisë duhetta rishkruajnë shqiptarët. Pavarësisht diversitetit kështu do të ndodhë derisa të vijnë brezat e rinj si ju që nuk do të jetojnë me nostalgji dhe paragjykime.
Ndonëse jemi në 70 vjetorin e Çlirimit sërish mbetet konfliktuale data e Çlirimit. Edhe këtë vit politika ka festuar e ndarë. Sipas jush cila është data e saktë e Çlirimit të Atdheut?
Ky është një “sherr” i vjetër, i pabazuar dhe që nuk na nderon as si komb. Nuk ka popull që diskuton datën e çlirimit të tij. Në fund të fundit datën e Çlirimit e vendosin fitimtarët. Ata që kanë luftuar caktojnë një datë e cila nuk lëviz më. Në botë ka vende që kanë vendosur si datë, çlirimin e kryeqytetit. Në rastin tonë përputhet e vërteta historike me vendimin që kanë marrë fitimtarët. Shkodra ka qenë qyteti i fundit që u çlirua. Ka plot dokumente jo vetëm tonat por edhe të vetë gjermanëve që e vërtetojnë, se ata u larguan nga Shkodra, qyteti i fundit që mbanin nën kontroll, më 29 nëntor në orën 4:00 të mëngjesit. Këtë e thonë dokumentet gjermane të Vermahtit që ne i kemi edhe në arkivin tonë. Komanda e Vermahtit ka urdhëruar që më 18 tetor të nisë largimi nga Shqipëria. Dokumentet thonë se largimi i fundit ishte ai i armatës “21” nga Shkodra, më datë 29 nëntor në orë 4:00. Këtë fakt e konfirmojnë edhe dokumente të tjera. Njëndër to është edhe një raport i ambasadorit të Vatikanit, Nigels, me qendër në Shkodër. Ai në raportin që i çon qendrës, Vatikanit, dy ditë pas çlirimit të Shkodrës, pasi përshkruan tmerrin që përjetoi Shkodra, shkodranët dhe selia e tyre aty shkruan “Më në fund deshi Zoti që në orën 4:00 të datës 29 Nëntor gjermanët u larguan nga Shkodra”.
Si e vlerësoni figurën e Ahmet Zogut?
Zogu është një figurë mjaft problematike, sigurisht që ai ka meritat e veta. Si për shembull stabilizimin e situatës politike në Shqipëri në një kohë mjaft delikate. Ky stabilizim politik ndikoi në forcimin e pavarësisë së vendit, nuk mund t’i mohohen kurrsesi këto merita. Përpjekje për emancipimin e shoqërisë shqiptare, si për shembull heqjen e perçes, zhvillimin e arsimit por përtej këtyre pika më e dobët ishte ekonomia. Ndonëse ndikoi edhe kriza botërore por vendi ishte në kushte tejet të skajshme varfërie. Zogut nuk mund t’i kërkohej ajo që ishte e pamundur, por llogari për ato pazare me Beogradin për dhënien e Shën Naumit dhe Vermoshit. Kjo është e pafalshme. Nuk ka askush tagrin për të dhuruar apo shitur trojet e vendit. Ky ishte gabim fatal i Zogut edhe pse zogistët janë përpjekur ta justifikojnë dhënien e një pjese të Vermoshit dhe të Shën Naumit. Këto janë përpjekje të kota pasi dokumentet italiane, shqiptare edhe serbe e vërtetojnë që Zogu i dhuroi këto troje në mënyrë të padrejtë. Në mënyrë të pajustifikueshme Zogu e bëri këtë dhuratë për Jugosllavinë si favor për ndihmën që i dhanë këta të fundit për rikthimin e tij në pushtet. E dyta Zogu mposhti dhe asgjësoi deri në persekutim kundërshtarët e tij politikë, figura të shquara të nacionalizmit dhe të idealizmit shqiptar, Luigj Gurakuqi, Avni Rustemi, Hasan Prishtina etj. I “likuidoi” në mënyrën më të papranueshme. 7 prilli ishte kurorëzimi i këtyre marrëdhënieve klienteliste të Zogut që çuan në humbjen e pavarësisë së vendit. Ky ishte largimi në mënyrën më të papranueshme pasi disa orë para largimit të tij ai u deklaroi demonstruesve në Tiranë që të mos merakosen pasi “Shqipërinë nuk e kërcënon asnjë rrezik, mos dëgjoni lajmet që përhap radio “Moska”, pasi ne i kemi marrë masat që nëse do të sulmohemi unë vetë i pari do të dal në ballë të luftës”. Përpos këtyre deklaratave pas disa orësh Zogu me rrethin e tij familjar dhe politik u largua nga vendi duke marrë me vete edhe arin që ishte djersa dhe kapitali i vendit.
Cili është qëndrimi juaj për disa figura politike të Shqipërisë së asaj kohe që u damkosën si tradhtarë, u persekutuan apo u pushkatuan pas luftës si për shembull, Idhomene Kosturi, Rexhep Mitrovica apo Mustafa Kruja?
Ç’është e vërteta edhe për këtë çështje sigurisht që duhet bërë kujdes, për këto figura që përmendet ju por edhe për të tjerë si këta. Ata e kanë ndërtuar figurën e tyre me veprimtarinë që zhvilluan. Ata pranuan pushtimin, u vunë në shërbim të pushtuesit. Nuk kanë emër tjetër veç kolaboracionistëve dhe këtë emër ja kanë venë vetë vetes së tyre. Por ka një gjë, ata nuk vinin nga gjimnazi fill e te lufta, por ishin figura të njohura, kishin një bagazh patriotik para luftës. Një pjesë e tyre ishin pjesë marrës në shpalljen e Pavarësisë, bashkëluftëtarë me Ismail Qemalin. Por historia duhet të jetë objektive, ajo që është bërë mirë, kontributin që kanë pasur nuk mund të mohohet. Por kur vjen puna e Luftës Antifashiste, nuk ke se çfarë të ndryshosh tek ata. Ata janë kolaboracionistë.
