Të marra nga miqtë, në tregun informal, tek ortakët, ndaj të tretëve, furnitorëve apo në banka, bizneset e mëdha shqiptare rezultojnë të zhytura në borxhe (detyrime), ndërsa kanë nivele minimale kapitali.
Një tregues ky i informalitetit të lartë, gjendjes së vështirë të bizneseve, financimit me burime të panjohura, problemeve në raportimin kontabël, shmangies dhe evazionit fiskal, moszbatimit të parimeve të qeverisjes së korporatave (për SHA-të), alternativës së kufizuar të financimit (varësia nga bankat), por dhe i mungesës së vizionit të shumë bizneseve, që janë mjaftuar me fitimet e momentit.
E gjithë kjo situatë rrezikon të kthehet në një bumerang në të ardhmen afatmesme, kur bizneset do ta gjejnë të vështirë të sigurojnë burime të tjera financimi përballë nevojës së padiskutueshme për t’u rritur dhe për të investuar në teknologji, në mënyrë që të bëhen më konkurrues, teksa do të përballen me sipërmarrjet e sofistikuara të Bashkimit Europian, pjesë e të cilit do të bëhet dhe Shqipëria në afatin e gjatë.
Ndërsa zhvillimi i tregjeve financiare, që do siguronin burime alternative kapitali (bursës), duket vetëm një ëndërr e bukur.
Qendra e Kërkimeve Monitor ka përpunuar të dhënat e bilanceve të vitit 2013 për 200 kompanitë më të mëdha sipas qarkullimit vjetor (përjashtuar institucionet financiare) të dorëzuara në QKR dhe ka nxjerrë treguesin e detyrimeve mbi kapitalin, që tregon se sa pjesë e aktivitetit financohet nga fondet e vetë kompanisë dhe sa me borxhe (shiko tabelën kryesore në faqet në vijim).
Nga përpunimi i të dhënave rezulton se nga 200 kompanitë më të mëdha sipas qarkullimit vjetor (përjashtuar institucionet financiare) 51% kanë një raport të detyrimeve ndaj kapitalit më të lartë se 1.5, sa është dhe kufiri maksimal, ku një sipërmarrje vlerësohet se ka aktivitet të qëndrueshëm. 4% e kompanive janë me kapital negativ, ndërsa pjesa tjetër e ka këtë tregues të qëndrueshëm.
Në listën e 200 sipërmarrjeve më të mëdha sipas xhiros ka sipërmarrje që e kanë raportin detyrime ndaj kapitalit edhe mbi 5 apo 10.
Nga kompanitë me aktivitet të qëndrueshëm, sipërmarrjet e naftës dhe ato të tregtisë e kanë këtë tregues më të lartin. Si ndërmarrje që nuk punojnë me kapital intensiv, kjo gjithsesi nuk shihet si problematike.
Luigj Aliaj i Shoqatës së Shoqërive të Hidrokarbureve pohon se kompanitë e karburanteve e mbulojnë aktivitetin me naftë dhe jo me kapital. Sidomos gjatë periudhës së verës, kur ka shumë qarkullim malli, sipërmarrjet i përdorin në maksimum linjat e kreditit. Megjithatë, ai pohon se e rëndësishme për kompanitë e naftës është që detyrimet afatgjata të mos jenë më të larta se kapitali, sepse atëherë kompania është praktikisht e falimentuar. Kastrati, Europetrol Durrës Albania, Bolv-Oil e plotësojnë këtë kritere, ndërsa disa të tjera jo.
Nivelin më të përkeqësuar të levës financiare nga 200 kompanitë në shqyrtim e ka kompania Tea Construction & Petrol, ku detyrimet janë 175 herë më të larta se kapitali. Pasi pa një rritje të fortë të xhiros në 2013-n, ku katërfishoi aktivitetin e saj në 2013-n, duke arritur një qarkullim vjetor prej 8.7 miliardë lekë, kompania duket praktikisht e falimentuar. Rritja përmes borxheve nuk rezulton të ketë qenë e shëndetshme. Kuotat e aksionerit të vetëm të Tea Construction & Petrol janë vënë nën sekuestro konservative më 15 korrik të këtij viti, sipas të dhënave nga QKR, pas një kërkese të kompanisë së naftës FIT MEK OIL. Aktorët e tregut të naftës dhe ndërtimit pohojnë se drejtuesit janë “zhdukur”, duke lënë pas detyrimet e papaguara, ndërsa as përmbaruesit nuk po arrijnë të gjejnë debitorët. Edhe Raiffeisen Bank ka kërkuar më 29 korrik vendosjen e sekuestros konservative për kompaninë, pasi kjo e fundit i ka një detyrim prej 510 mijë eurosh, sipas shkresës së përmbaruesit të dorëzuar në QKR (edhe pas ndryshimit të kushteve të kontratës).
Kapitale negative
Janë 8 kompani në listën e 200 më të mëdhenjve sipas xhiros, që kanë kapital negativ, që janë krijuar si rrjedhojë e kalimit të humbjeve në kapital.
Një rast tipik është CMB Albania (ish-Carrefour), që kishte detyrime tepër të larta (kryesisht ndaj furnitorëve, që arrinin në rreth 7 milionë euro), ndërsa humbjet i kishin gërryer kapitalin. Kompania u “shpëtua” pasi shoqëria Almark, pjesë e grupit Balfin, mori të drejtën e emrit Carrefour dhe filloi shlyerjen e detyrimeve ndaj furnitorëve. CMB Albania i kishte krijuar detyrimet si rrjedhojë e shpenzimeve të mëdha operative dhe mosstudimit të mirë të progresivitetit të shkallës së informalitetit në tregtinë me pakicë.
Ish CEZ Shpërndarje (sot OSHEE) është një tjetër kompani me një kapital negativ prej 66 miliardë lekësh në vitin 2013, si rrjedhojë e akumulimit të humbjeve të larta (nuk është botuar ende bilanci i 2014-s për të parë nëse ky tregues është përmirësuar).
“Rastet kur kapitalet e veta janë negative flasin për një situatë financiare të përkeqësuar, e cila nëse nuk ristrukturohet si duhet mund t’i vendosë shoqëritë tregtare para falimentimit, duke qenë se mungojnë burimet për të vazhduar më tej veprimtarinë”, pohon Hysen Çeka, president i Institutit të Ekspertëve Kontabël të Autorizuar (IEKA).
Agim Binaj, kontabilist, pohon se ligji parashikon se për shoqëritë që janë me humbje kapitali, ka një ligj, sipas të cilit, nëse janë për 3 vite radhazi me humbje, atëherë shoqëria do të shkojë në faliment, “pavarësisht se ajo mund të thotë se unë mund të qëndroj në këmbë, por ligji shqiptar këtë e ka të prerë”.
Financimi nga ortakët
Një nga arsyet që shumëkush pranon se ka ndikuar në raportin tepër të lartë të detyrimeve ndaj kapitalit është fakti që ortakët shpesh kanë preferuar të kalojnë kontributin e tyre për ndërmarrjen (huat) si detyrim dhe jo si rritje kapitali.
Artan Gjergji, ekspert i tregjeve financiare, pohon se dhe legjislacioni për shoqëritë tregtare ka favorizuar këtë tendencë. “Ai i jep prioritet në dëmshpërblim huadhënësit krahasuar me ortakun apo aksionerin e kompanisë, në rast të nevojës për financim apo për rritje kapitali, mjaft kompani i drejtohen huamarrjes nga ortakët që kanë mundësi financiare se sa direkt një rritje kapitali nga të gjithë ortakët/aksionerët”.
Bankat, leva financiare jo më e lartë se 70%
Analistët e kredive të bankave që veprojnë në Shqipëri kanë si referencë maksimale për levën financiare raportin prej 70%. Nëse treguesi detyrime/kapital është më i lartë se kaq, atëherë ata shikojnë indikatorë të tjerë, si fitimet e tre viteve të fundit. Prej vitesh bankat shohin dhe bilancet reale që mbajnë bizneset, një praktikë kjo që kryeministri i vendit premtoi se do t’i japë fund.
“Një biznes i “zhytur” në detyrime nuk përbën një klient premtues për bankën dhe kjo patjetër që ndikon dhe në mundësitë për zgjerimin e huadhënies në ekonomi”, pohon Prof.Asoc.Dr. Elvin Meka, Zv.Dekan i Fakultetit Ekonomik në UET. “Në kushte të tilla, bankat ose do të akordojnë hua me norma më të larta interesi (për të mbuluar rrezikun e shtuar që ato perceptojnë përballë një klienti me shumë detyrime), ose do të aplikojnë racionimin e huas”.
Rrija fiktive e detyrimeve, informaliteti dhe amnistia
Në përpjekje për të paguar më pak taksa, ka biznese që kanë rritur fiktivisht detyrimet, si përmes fryrjes së faturave, ashtu dhe huave fiktive nga ortakët apo të tretë.
Panajot Soko, drejtor finance, shpjegon se disa kompani, kryesisht ato që punonin me mall të importuar dhe që e kishin të pamundur që në vendin e origjinës të “rregullonin” vlerën e mallit, pasi deklaronin në tatime fatura shitje malli me çmim më të ulët se ajo që realisht shisnin (me qëllim që të evaziononin detyrime të tilla si TVSH apo Tatim Fitimi) përfundonin me pasqyra financiare të mbifryra artificialisht në zërin e detyrimeve.
Ekonomistët e firmave pohojnë se një tjetër manovër e bizneseve që ka rritur detyrimet në mënyrë fiktive është marrja e huave fiktive nga ortakët apo të afërmit për të mbuluar të hyrat e pajustifikuara në arkë (të krijuara p.sh. nga diferencat e çmimeve reale me ato të raportuara, me synim shmangien e TVSH-së). Ndonëse kjo sa vjen e bëhet më e vështirë për shkak të uljes së kufirit të transaksioneve që kryhen përmes bankave, detyrimet fiktive në bilancet e kompanive po kthehen në një gangrenë për shumë biznese, që po ndërgjegjësohen se tashmë po u kushton më shumë të mbajnë këto bilance të fryra.
Kreu i Dhomës së Tregtisë së Tiranës, Nikolin Jaka, pohon se një zgjidhje do të ishte amnistia fiskale, duke e trajtuar atë jo si një ligj faljesh, por si një reformë e domosdoshme për ekonominë e vendit. “Ky formalizim mundëson krijimin e sistemeve financiare që lehtësojnë mënyrën e gjetjes së financimeve për nisma të reja nga sipërmarrja private në zhvillimin ekonomik të vendit”, tha ai.
Megjithatë shumë ekspertë janë skeptikë për amnistinë, për shkak të dëmit moral që ajo mbart.
Cilësia e raportimit financiar
Kontabilistët ngrenë shqetësimin edhe për vërtetësinë e pasqyrave financiare të deklaruara nga bizneset. “Profesioni ynë është në krizë”, pohon Agim Binaj. “Unë nuk them që të gjithë kontabilistët manipulojnë shifrat, por një pjesë në vend që të kryejnë profesionin, manipulojnë”. Ai shton se menaxhimi ka rolin kryesor, pasi është ai që realizon shitje-blerjet. Edhe organet tatimore duhet të ngrenë sisteme të forta kontrolli.
Hysen Çeka, president i Institutit të Ekspertëve Kontabël të Autorizuar (IEKA) pohon se është e nevojshme të përmirësohet cilësia e raportimit financiar. “Kjo do të kërkonte që të gjitha palët që garantojnë raportimin financiar (kontabilistët dhe audituesit), të njohin dhe të zbatojnë me rigorozitet kërkesat e standardeve kombëtare apo ndërkombëtare të raportimit financiar (SKK/SNRF), dhe të respektojnë të gjitha standardet përkatëse profesionale dhe etike dhe të kontribuojnë në formalizimin e ekonomisë dhe luftën kundër informalitetit.
Rasti për qeverisjen e korporatave për SHA-të
Historia e biznesit botëror njeh shumë raste ku mungesa e parimeve të qeverisjes së korporatave ka çuar në manipulime të shumta me bilancet dhe probleme me drejtimin dhe auditimin, që kanë shkaktuar skandale e deri në mbyllje të kompanive.
Problemet e kompanive të mëdha ndërkombëtare që shkaktuan falimentimin e shumë prej tyre në fillim të viteve 2000, si Enron, Parmalat kanë çuar në rritjen e theksit që kompanitë duhet t’i kushtojnë praktikave të qeverisjes (i njohur si koncepti i “corporate governance”). Sipas parimeve të OECD-së, “corporate governance duhet të promovojë tregje transparente dhe eficiente, të zbatojë me rreptësi rregullat e ligjet dhe të artikulojë qartë ndarjen e përgjegjësive midis mbikëqyrësve të ndryshëm, autoriteteve rregulluese dhe autoriteteve mbikëqyrëse e forcuese të zbatimit të ligjeve”.
Bizneset shqiptare janë relativisht të reja dhe karakterizohen nga një nivel i lartë ekonomie informale dhe mungesë transparence. Por rritja e konkurrencës dhe përpjekjet e qeverisë për të formalizuar tregun do të bëjnë që në të ardhmen, parimet e qeverisjes së korporatës të jenë një element i rëndësishëm për mirëfunksionimin e ndërmarrjeve (shoqërive aksionere). Bankat i zbatojnë këto praktika prej vitesh (megjithëse ka pasur shqetësime se ato mund të përdorin metodat e klasifikimit dhe riklasifikimit të kredive si një instrument për të fshehur realitetin) dhe më pak kompanitë e sigurimit, ndërsa shoqëritë e tjera mbeten larg, madje edhe ato shtetërore.
Raporti mes borxhit dhe kapitalit
Ky raport tregon se sa kompania financohet me borxhe dhe sa me mjetet e veta. Ai përdoret për të matur qëndrueshmërinë, shëndetin e kompanisë dhe aftësinë e saj për të paguar detyrimet. Në rast se ky raport po rritet, kompania po financohet nga kreditorët sesa nga mjetet e veta, që mund të jetë një tendencë e rrezikshme. Huadhënësit dhe investitorët zakonisht preferojnë raporte të ulëta të borxhit ndaj kapitalit për shkak se interesat e tyre janë më të mbrojtura në rast se biznesi ka probleme. Gjithsesi, nuk është e thënë që leva financiare të jetë gjithnjë e keqe, pasi ajo mund të çojë në rritjen e kthyeshmërisë nga investimet të aksionerëve. Gjithashtu, shumë shpesh ka avantazhe nga taksat të lidhura me huamarrjen. Në përgjithësi, një nivel i lartë i borxhit ndaj kapitalit tregon se një kompani mund të mos jetë në gjendje që të gjenerojë cash të mjaftueshëm për të paguar detyrimet. Gjithsesi, niveli i ulët borxh/kapital mund të tregojë se një kompani nuk po shfrytëzon avantazhin e fitimeve të rritura që mund të vijnë nga përdorimi i levës financiare.
Raporti optimal i borxhit ndaj kapitalit konsiderohet të jetë 1, pra detyrimet-kapitalin, por ky raport është shumë i varur nga industria specifike, sepse varet nga përbërja e aktive korente dhe jo korente. Sa më shumë aktive jo korente (si industritë me kapital intensiv), aq më shumë kapital kërkohet për të financuar këto investime afatgjata.
Për pjesën më të madhe të kompanive, raporti i pranueshëm maksimal i detyrimeve ndaj kapitalit është maksimumi 1.5-2.
Për kompanitë e mëdha publike, ky raport mund të jetë më shumë se dy, por për pjesën më të madhe të kompanive të mesme dhe të vogla, kjo nuk është e pranueshme.
Kompanitë e vendeve të zhvilluara (SHBA, Europë etj.) kanë një raport prej 1.5.
Fondet e aksionerëve (pronarëve) përfaqësojnë një burim të përhershëm të financimit dhe detyrimet afatshkurtra (që duhen paguar brenda një viti) janë një burim afatshkurtër i financimit të kompanisë. Mes këtyre dy ekstremeve është një burim i tretë financimi borxhi afatgjatë (më shumë se një vit)./Monitor
